Cây xà sàng

Cây xà sàng còn được biết đến với tên gọi khác là cây giần sàng. Thảo dược này sử dụng quả khô để làm thuốc điều trị các bệnh lý như trĩ, lạnh tử cung, viêm da, liệt dương…

Mô tả về cây xà sàng

Cây xà sàng tên khoa học là Cnidium monnieri, được mô tả lần đầu tiên vào năm 1782. Đây là một loại thực vật có hoa được xếp vào họ nhà Hoa tán. Cây có chiều cao khoảng 400 cm – 1 mét. Thân cỏ mềm, có vạch dọc. 

• Tên gọi khác: Cây giần sàng
• Tên khoa học: Cnidium monnieri
• Họ: Umbelliferae ( Hoa tán )

Lá cây xẻ lông chim 2 lần, có bẹ ngắn ôm vào thân, cuống lá có chiều dài trung bình từ 4 – 8 cm. Các thùy lá có chiều rộng cỡ 1,5mm.

Hoa cây xà sàng mọc thành tán chứa nhiều hoa nhỏ li ti. Lúc mới ra nụ hoa có màu xanh, khi nở bung có màu trắng. Cuống hoa có chiều dài cỡ 7 – 12 cm. Quan sát từ trên cao xuống, cụm hoa trông rất giống với hình dáng cái giần mà người nông dân hay dùng để sàng gạo. Chính vì vậỵ mà trong dân gian, xà sàng còn được gọi với cái tên khác là cây giần sàng.

Quả nhỏ, dài khoảng 2 – 5mm, chia thành nhiều múi có dìa mỏng. Vỏ ngoài cứng có màu nâu nhạt.

+ Khu vực phân bố

Cây xà sàng có khả năng sinh trưởng rất mạnh mẽ, đặc biệt là vào mùa xuân khi tiết trời ẩm mát. Ở nước ta, cây mọc hoang trong các vườn trồng cây nông nghiệp giống như cỏ dại. Loại cây này được tìm thấy nhiều ở miền Bắc, bắt đầu từ Nghệ An hay Hà Tĩnh trở ra.

+ Bộ phận dùng

Quả cây xà sàng khô chính là bộ phận được sử dụng làm thuốc trị bệnh trong y học cổ truyền. Dược liệu này được đặt tên là xà sàng tử (Fructus Cnidii)

+ Thu hái – Sơ chế 

Quả xà sàng được thu hoạch lúc chín, thường là từ tháng 6 – tháng 8 trong năm. Toàn thân cây được cắt về rải ra chỗ có nắng cho khô. Sau đó đập lấy quả.

Tiếp theo, nhặt bỏ sạch tạp chất lẫn trong quả xà sàng, đem phơi thêm vài nắng nữa cho đến khi quả khô hoàn toàn ta thu được dược liệu xà sàng tử.

+ Bảo quản

Bảo quản xà sàng tử ở nơi khô ráo. Tránh để dính nước hoặc để ở nơi có không khí ẩm khiến dược liệu bị ẩm và phát triển nấm mốc gây hại cho sức khỏe khi sử dụng.

+ Thành phần hóa học của cây xà sàng

Phân tích thành phần của quả xà sàng thu được 1,3% là tinh dầu. Chất này có mùi hắc, bao gồm nhiều hoạt chất như:

• L.pinen
• Bocnylisovalerianat
• Camphen
• Ostala (công thức C15H16O3)
• Axit béo không no
• Glyxerin 

Vị thuốc xà sàng tử

+ Tính vị:

• Vị cay đắng
• Tính bình

+ Quy kinh

Xà sàng tử đi vào 2 kinh gồm:

• Kinh thận
• Kinh tam tiêu

+ Tác dụng dược lý của xà sàng tử

– Theo nghiên cứu hiện đại:

• Trên hệ hô hấp: Thử nghiệm chiết xuất từ xà sàng tử ghi nhận tác dụng cắt cơn hen, tiêu đờm, làm giãn nở các cơ trong phế quản.
• Công dụng trên hệ tuần hoàn: Sử dụng dược liệu giúp ổn định nhịp tim và hạ huyết áp ở những bệnh nhân mắc chứng tăng huyết áp.
• Trên hệ miễn dịch: Dùng xà sàng tử có khả năng cải thiện chức năng hoạt động của hệ miễn dịch, ngăn chặn sự hình thành của các phản ứng dị ứng trong cơ thể.
• Công dụng kháng khuẩn: Chất chiết xuất từ xà sàng tử thể hiện rõ khả năng ức chế sự sinh trưởng của tụ cầu khuẩn vàng trực khuẩn mủ xanh, các chủng nấm microsporum hay epidermophyton – thủ phạm gây lở ngứa ngoài da, và cả trùng roi.
• Tác động trên hệ thần kinh trung ương: Xà sàng tử giúp tăng cường trí nhớ, tăng cường khả năng hoạt động của não bộ, giảm đau thần kinh nhờ tác dụng gây tê cục bộ.
• Đối với cơ quan sinh dục: Dược liệu xà sàng tử hoạt động tương tự như nội tiết tố nam testosteron. Trong phòng thí nghiệm, sau một thời gian cho chuột cái uống nước sắc xà sàng tử các nhà khoa học nhận thấy trong lượng của buồng trứng và tử cung chuột đã tăng cao hơn so với lúc chưa dùng thuốc.
• Trên hệ xương khớp: Ngăn ngừa loãng xương ở phụ nữ trong độ tuổi mãn kinh.

– Theo Đông y:

Y học cổ truyền ghi nhận, xà sàng tử công dụng bổ thận, cường dương, làm mạnh gân xương, tử phong táo thấp.

+ Chủ trị

• Liệt dương
• Yếu sinh lý
• Ẩm ngứa ở cơ quan sinh dục
• Tử cung lạnh ở phụ nữ
• Khí hư
• Bệnh trĩ
• Viêm âm đạo do nấm
• Xích bạch đới
• Vô sinh hiếm muộn

– Liều dùng:

Mỗi ngày 4 – 12g

– Cách sử dụng xà sàng tử:

• Sắc uống độc vị 
• Phối hợp với các dược liệu khác tán bột làm hoàn
• Ngâm rượu uống
• Nấu nước dùng ngoài da

+ Độc tính

Xà sàng tử hơi độc. Vì vậy cần bào chế dược liệu đúng cách, sử dụng đúng mục đích, liều lượng và có sự giám sát của bác sĩ , thầy thuốc đông y trong suốt quá trình điều trị nhằm đảm bảo an toàn cho sức khỏe.

Bài thuốc chữa bệnh sử dụng xà sàng tử

1. Điều trị bệnh trĩ ngoại

• Kết hợp xà sàng tử và cam thảo mỗi vị 40g
• Tán nhỏ cả hai vị thuốc trên, trộn chung với nhau cho đều
• Để chữa bệnh trĩ ngoại, mỗi lần uống 3g x 3 lần/ngày
• Ngoài uống thuốc, người bệnh nên dùng cây xà sàng tươi để xông và rửa hậu môn hàng ngày giúp làm teo búi trĩ nhanh hơn.

2. Bài thuốc điều trị chứng tử cung lạnh gây cản trở thụ thai ở phụ nữ

• Dùng 12g quả khô của cây xà sàng kết hợp với 12g ba kích, 8g huyền cập, 8g bổ cốt chi, 8g nhục quế
• Đem các vị thuốc đã chuẩn bị tán thành bột
• Mỗi lần sử dụng lấy 30g dây tơ hồng sắc lấy nước uống chung với 24g hỗn hợp bột thuốc ở trên.

3. Bài thuốc điều trị bệnh viêm da, bệnh chàm (eczema)

– Dùng độc vị:

• Lấy 60g xà sàng tử sắc kỹ
• Gạn nước sắc, tẩm vào gạc y tế đắp lên khu vực cần điều trị khoảng 30 phút

– Kết hợp với các dược liệu khác:

• Dùng thang thuốc gồm: 15g xà sàng tử, 15g cây kinh giới, 15g bách chi, 15g đảng sâm
• Sắc thuốc lấy nước thoa lên khu vực bị bệnh chàm, bệnh viêm da 

Theo kết quả thử nghiệm lâm sàng, sau khi áp dụng bài thuốc trên để điều trị cho 280 ca mắc bệnh chàm da và 100 trường hợp bị viêm da đều nhận thấy kết quả tốt.

4. Chữa yếu sinh lý, rối loạn cương dương, bổ thận, tráng dương

• Dùng xà sàng tử, cỏ xước rễ lớn, hạt mã đề, mạch môn, xương bồ, huyền cập, nhân sâm, địa hoàng mỗi vị 5g; Hạt dây tơ hồng, nhục dung, táo bì (sơn thù), kỷ tử, phục linh, nữ trinh tử ( quả chín cây trinh nữ phơi khô), tỏa dương mỗi vị 15g; Long nhãn 30g, quốc lão 3g, nhục quế 2g, táo tàu khô 120g, 2 lít rượu trắng từ 40 độ trở lên.
• Cho tất cả các vị thuốc vào một cái bình thủy tinh có miệng rộng
• Đổ rượu trắng vào, lắc đều
• Ngâm trong 30 ngày có thể bắt đầu lấy ra dùng được
• Mỗi lần uống 10 – 15ml x 2 lần trong ngày 
• Bài thuốc rượu ngâm này thích hợp cho những người đàn ông bị bệnh yếu sinh lý, suy giảm chức năng thận, khó cương cứng hoặc không thể cương cứng khi quan hệ.

5. Bài thuốc điều trị tinh hoàn sưng đau như dùi trống

• Chuẩn bị: Hạt cây xà sàng và trứng gà
• Trước tiên tán hạt cây xà sàng thành bột mịn
• Trứng gà đập lấy lòng trắng rồi trộn chung với bột dược liệu lượng vừa đủ để tạo thành hỗn hợp đặc sệt
• Đắp thuốc vào bên tinh hoàn bị sưng đau mỗi ngày 2 – 3 lần 
• Áp dụng liên tục vài ngày sẽ thấy bớt sưng, cảm giác đau cũng dịu bớt

6. Điều trị bệnh viêm âm đạo do nhiễm trùng roi

• Chuẩn bị: 30g xà sàng tử và 9g nghiệt bì
• Bỏ thuốc vào cốt giã thành bột
• Trộn chung với một ít glycerogelatin làm thành những viên thuốc đặt có trong lượng khoảng 2g.
• Mỗi ngày lấy 1 viên đặt vào trong âm đạo. Nên dùng vào buổi tối trước khi đi ngủ để thuốc không bị rơi ra ngoài.

7. Điều trị bệnh liệt dương ( dương nuy ) ở nam giới

• Chuẩn bị thang thuốc gồm 3 vị: Xà sàng tử, huyền cập ( ngũ vị tử ), hạt dây tơ hồng với liều lượng bằng nhau, mật ong nguyên chất.
• Nghiền tất cả thành bột mịn
• Trộn thêm lượng mật ong vừa đủ vào, trộn đều để được một hỗn hợp bột mịn không còn dính tay
• Chia khối bột làm nhiều phần nhỏ vo thành viên hoàn to cỡ hạt ngọ
• Để chữa liệt dương, mỗi lần uống 5g x 3 lần/ngày. Chiêu thuốc bằng nước đun sôi để nguội.

8. Chữa ra nhiều khí hư bạch đới ở phụ nữ

• Kết hợp 2 vị xà sàng tử và phèn chua với liều lượng bằng nhau
• Cả hai tán nhỏ, trộn chung với hồ rồi vo thành viên hoàn. Kích thước mỗi viên to cỡ quả táo. 
• Dùng gạc bọc thuốc lại nhét vào sâu bên trong âm hộ. Nếu có cảm giác nóng rát thì kéo thuốc ra.
• Kết hợp sắc hai vị trên lấy nước xông rửa bên ngoài âm đạo để nhanh khỏi bệnh.

9. Bài thuốc điều trị lở ngứa ở bộ phận sinh dục 

– Trong sách Nam dược thần hiệu có chia sẻ bài thuốc chữa lở ngứa ở cơ quan sinh dục như sau:

• Dùng cây giần sàng, bèo tai tượng (bèo ván) và lá sen mỗi loại 1 nắm
• Đun sôi 2 lít nước rồi cho các vị trên vào nấu chung
• Sắc thuốc khoảng 10 phút
• Gạn nước ra một cái chậu nhỏ ngồi lên phía trên xông vùng kín
• Khi nước nguội lấy rửa bên ngoài
• Thực hiện bài thuốc này mỗi ngày 1 lần.

– Theo Tần Hồ tập giản phương:

• Chuẩn bị 30g xà sàng tử và 6g phèn chua
• Cả hai đem nấu chung lấy nước rửa khu vực bị bệnh mỗi ngày 1 – 2 lần.

10. Chữa bệnh trĩ (lòi dom)

• Chuẩn bị xà sàng tử và cam thảo mỗi thứ 40g
• Nghiền thuốc thành bột đóng bịch hoặc bỏ vào hũ kín dùng dần
• Mỗi lần lấy 3g pha với nước ấm uống. Ngày dùng 3 lần
• Để nhanh thấy được hiệu quả, kết hợp uống thuốc đều đặn và lấy cây xà sàng nấu nước xông rửa hậu môn hàng ngày.

11. Điều trị bệnh chàm da cho trẻ em có biểu hiện viêm loét, chảy mủ

• Tán xà sàng tử thành bột mịn
• Thêm lượng vaseline vừa đủ vào, trộn đều lên sẽ được một loại thuốc dạng cao mềm
• Khi sử dụng, làm sạch vùng da bị bệnh của bé, thấm khô rồi lấy thuốc bôi một lớp mỏng lên da
• Bôi thuốc lặp lại 2 – 3 lần mỗi ngày để tổn thương nhanh chóng được tái tạo

12. Bài thuốc điều trị ngứa tai, ướt tai

• Dùng xà sàng tử và hoàng liên mỗi vị 4g, thủy ngân phấn 1g. Có thể thay thế hoàng liên bằng hoàng đằng.
• Tán nhỏ thuốc, trộn chung với nhau cho đều
• Thổi cho bột bay vào trong lỗ tai để tiếp xúc được với khu vực cần điều trị

13. Điều trị tóc rụng thành từng mảng ( còn được gọi là chứng ban thốc)

• Chuẩn bị: 500g xà sàng tử, 250g dây ba mươi, 100g nghiệt bì, 20g thanh phàn, 3000-4000ml cồn nồng độ 70%
• Các dược liệu đem ngâm chung với cồn trong khoảng thời gian từ 10 – 20 ngày
• Lọc lấy nước, bỏ bã
• Mỗi lần lấy 100ml cồn thuốc đem trộn đều cùng 20ml dầu vừng
• Thoa trực tiếp lên khu vực da đầu có tóc bị rụng.

**Kiêng kỵ: Không dùng cho người bị dị ứng với thành phần của cây xà sàng.

Có thể bạn chưa biết

• Mộc Nhĩ – Đặc điểm, tác dụng, cách dùng & lưu ý
• Cây Lưỡi Bò có tác dụng gì? Hình ảnh & Dược tính