Bệnh tay chân miệng: Dấu hiệu nhận biết, điều trị & phòng ngừa

Bệnh tay chân miệng xảy ra phổ biến ở đối tượng trẻ em dưới 5 tuổi, bệnh có khả năng lây nhiễm cao. Tâm lý chủ quan của người bệnh và gia đình có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm đe dọa sức khỏe. Để nhận biết chính xác những dấu hiệu của bệnh tay chân miệng, bệnh nhân cần nắm rõ những kiến thức cơ bản để chủ động đối phó với căn bệnh này.

Những biểu hiện đặc trưng của bệnh tay chân miệng như nóng, sốt, nổi bóng nước trong miệng, môi, trong lòng bàn tay, bàn chân,… Tuy nhiên các triệu chứng này cũng có thể bị nhầm lẫn với những bệnh lý thông thường. Chính điều này khiến việc kiểm soát bệnh không diễn ra sớm, từ đó gây ra những biến chứng vô cùng nguy hiểm như viêm não hay viêm màng não…Bài viết chủ yếu đề cập đến những vấn đề xoay quanh bệnh tay chân miệng ở trẻ em – những đối tượng chiếm tỷ lệ mắc bệnh tay chân miệng cao nhất.

Nguyên nhân gây ra bệnh tay chân miệng 

Tình trạng bệnh tay chân miệng được khẳng định do virus enterovirus, hoặc coxsackievirus, vechovirus gây ra. Trong đó  virus Coxsackievirus A16 gây ra bệnh có khả năng tự khỏi trong vòng 10 ngày và ít biến chứng. Ngược lại virus Enterovirus 71 (EV71) gây tay chân miệng được xem là nguy hiểm hơn và là nguyên nhân chiếm phần lớn các ca tử vong ở trẻ.

Tại Việt Nam, Bộ Y tế đã ghi nhận số lượng trẻ em mắc bệnh tay chân miệng có tới 21% trường hợp do virus EV71. Thời gian ủ bệnh tay chân miệng ở trẻ em là khoảng từ 3 – 7 ngày. Đối tượng trẻ em trên 5 tuổi có nguy cơ mắc bệnh cao, trẻ càng nhỏ tuổi thì biểu hiện bệnh càng tiến triển phức tạp và dễ phát triển thành biến chứng.

Virus tay chân miệng có tốc độ lây lan nhanh và bùng phát thành dịch, bệnh xuất hiện quanh năm nhưng đặc biệt tăng cao vào tháng 2- 4 và tháng 9-10. Khi có các dấu hiệu nghi ngờ tay chân miệng, phụ huynh cần đưa trẻ đến cơ sở y tế để thăm khám và tư vấn cụ thể các cách chăm sóc trẻ để phòng ngừa biến chứng xảy ra.

Dấu hiệu nhận biết bệnh tay chân miệng ở trẻ 

Triệu chứng tay chân miệng bắt đầu xuất hiện sau khi khi trẻ bị nhiễm virus từ 3-6 ngày. Ban đầu bệnh không có biểu hiện nào đặc trưng,  trẻ có thể bị mệt mỏi, sốt nhẹ, đau họng, sổ mũi diễn ra trong vài ngày. Sau đó những triệu chứng nặng hơn có thể xảy ra trong giai đoạn toàn phát. Trong giai đoạn này, phụ huynh cần nhận diện nếu như trẻ có những biểu hiện đặc trưng sau:

• Xuất hiện các nốt ban hồng trong lòng bàn tay hoặc lòng bàn chân, loét phía trong miệng, đầu lưỡi, vòm miệng, lợi có thể bị sưng hoặc đau đớn. 
• Một số vết loét cũng có thể xuất hiện xung quanh cơ quan sinh dục ở trẻ, tổn thương da có mụn nước ở đầu gối, vùng da rát đỏ…
• Trẻ có thể bị sốt nhẹ hoặc sốt cao không hạ, trẻ bỏ ăn, nôn, tăng tiết nước bọt, rối loạn tiêu hóa, tiêu chảy, mệt mỏi, quấy khóc…

Các giai đoạn phát triển của bệnh tay chân miệng 

Bệnh tay chân miệng ở trẻ nhỏ được phân thành 3 thể cùng các giai đoạn chính được phân tách để thuận lợi cho việc điều trị. Hai thể gồm:

Thể không điển hình (giai đoạn lâm sàng):  trẻ có dấu hiệu phát ban, loét miệng, sốt nhẹ và không rõ ràng, rất khó xác định được bệnh.

Thể cấp tính: thể cấp tính là giai đoạn phát triển các triệu chứng đặc trưng, có bốn giai đoạn điển hình, kéo dài 3 đến 10 ngày. Các giai đoạn ở thể cấp tính được phân ra gồm:

• Giai đoạn ủ bệnh (3-7 ngày): Trẻ thường không có triệu chứng gì đáng kể.
• Giai đoạn khởi phát (Từ 1-2 ngày): Trẻ có những triệu chứng như sốt nhẹ, biếng ăn, đau họng, tiêu chảy vài lần trong ngày.
• Giai đoạn bệnh toàn phát (Từ 3 đến 10 ngày): Tình trạng loét miệng có thể phát triển trong mức đường kính 2-3 mm. Khu vực loét khu trú tại vùng niêm mạc miệng, lợi, lưỡi và có khuynh hướng lan rộng. Những vùng phát ban lan rộng để lại vết thâm.
• Những triệu chứng kèm theo gồm có: sốt nhẹ, nôn ói, biến chứng ảnh hưởng đến thần kinh, tim mạch, hô hấp khó khăn. Trong trường hợp bệnh do vi-rút coxsackievirus A16 gây ra, trẻ sẽ tự khỏi sau 3 đến 5 ngày điều trị.

Thể tối cấp: Triệu chứng có khuynh hướng nghiêm trọng hơn và ảnh hưởng đến tuần hoàn, trẻ có dấu hiệu suy hô hấp, hôn mê sâu đẫn đến co giật và tử vong. Thể tối cấp này thường xuất phát do virus EV71 gây tay chân miệng phát triển thành.

Bị tay chân miệng – Khi nào cần nhập viện?

Những dấu hiệu tay chân miệng giai đoạn toàn phát kể trên cho thấy mức độ tương đối nghiêm trọng của bệnh. Tuy nhiên nếu được chăm sóc đúng cách thì người bệnh vẫn có thể hồi phục tại nhà. Nếu như trẻ em có những dấu hiệu sau, tình trạng tay chân miệng đang ở mức nguy hiểm và cần được nhập viện điều trị ngay lập tức.

Trẻ quấy khóc liên tục kéo dài

Trẻ có thể quấy khóc do cảm giác đau đơn từ các vết loét, nhưng đây cũng là một dấu hiệu cảnh báo tình trạng nhiễm độc thần kinh giai đoạn sớm. Đặc điểm nhận biết là trẻ có thể quấy khóc cả đêm hoặc ngủ không thẳng giấc, giấc ngủ thường kéo dài khoảng 15 – 20 phút nhưng trẻ thường xuyên bị giật mình. Vì thế nếu thấy trẻ khóc liên tục, phụ huynh tuyệt đối không nên chủ quan để phòng tránh nguy cơ nhiễm độc thần kinh tiến triển thành viêm não.

Sốt cao liên tục không hạ

Nếu như bệnh tay chân miệng trẻ em trở nặng, thân nhiệt trẻ có thể sẽ tăng cao rất nhanh trên 38,5 độ C . Cơn sốt kéo dài liên tục hơn 48h và việc điều trị bằng paracetamol không đạt hiệu quả. Tình trạng này cho thấy  mức độ viêm rất mạnh trong cơ thể trẻ gây nhiễm độc thần kinh. Lúc này trẻ cần 1 loại thuốc hạ sốt đặc biệt có chứa Ibuprofen được kê đơn theo chỉ định của bác sĩ.

Trẻ giật mình thường xuyên

Tình trạng giật mình thường xuyên là một dấu hiệu nguy hiểm của bệnh tai chân miệng . Đây có thể là triệu chứng cảnh báo tình trạng nhiễm độc thần kinh. Phụ huynh cần chú ý quan sát tần suất trẻ bị giật mình có diễn ra thường xuyên hay không, kể cả khi trẻ đang trong trạng thái tỉnh táo.

Nếu như trẻ xuất hiện 1 trong 3 triệu chứng trên, phụ huynh cần đưa bé đến thăm khám tại những cơ sở y tế uy tín để được điều trị kịp thời. Việc chậm trễ trong khâu điều trị có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm ảnh hưởng đến hệ thần kinh và não bộ, thậm chí trẻ có khả năng tử vong nếu không được điều trị đúng cách.

Biến chứng của bệnh tay chân miệng 

Những biến chứng tay chân miệng hiếm khi xảy ra ở đối tượng người trưởng thành. Mặc dù  tay, chân và miệng là căn bệnh truyền nhiễm gây ra các dấu hiệu và triệu chứng nhẹ, nhưng trẻ em là những đối tượng chịu ảnh hưởng nghiêm trọng từ bệnh. Ngoài thể tay chân miệng cấp tính thường gặp, bệnh tay chân miệng ở trẻ em còn tồn tại dưới hai thể khác là:

• Thể tối cấp: Triệu chứng có diễn tiến nhanh, người bệnh có thể gặp nguy kịch trong vòng 24 – 48 giờ;
• Thể không điển hình: Người bệnh không có triệu chứng rõ ràng hoặc chỉ xuất hiện một số triệu chứng cơ bản như sốt, mệt mỏi, nổi mẩn,…

Trong đó những trường hợp trẻ bị tay chân miệng ở thể tối cấp có khả năng phát sinh biến chứng. Mặc dù không phổ biến nhưng người bệnh cũng cần cảnh giác trước các tình huống xấu có thể xảy ra. Đa số các trường hợp biến chứng thường xảy ra ở trẻ em trong độ tuổi 0 – 3 tuổi, do lúc này các bé thường có miễn dịch kém. Những biến chứng tay chân miệng nghiêm trọng nhất gồm có:

• Mất nước: Tình trạng số cao, cơ thể nhanh chóng mất cân bằng điện giải và khiến hoạt động trao đổi chất bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Đây cũng là biến chứng phổ biến nhất thường gặp do bệnh tay chân miệng gây ra. 
• Viêm màng não: Đối tượng trẻ em bị tay chân miệng có nguy cơ bị viêm màng não cao nhất nếu virus xâm nhập vào màng hoặc dịch não tủy. Viêm màng não có nguy cơ phát triển thành viêm não nhanh, và ở giai đoạn này việc điều trị tương đối phức tạp.
• Viêm não: Viêm não là biến chứng nguy hiểm có thể gây ra tử vong ở trẻ. Tình trạng viêm não do màng não bị tổn thương và từ đó virus xâm nhập vào hệ thống não bộ. Viêm não gây rối loạn ngôn ngữ, mất trí nhớ, thậm chí tử vong. Tuy nhiên biến chứng viêm não hiếm gặp và có thể ngăn chặn khi điều trị ở giai đoạn cấp tính.
• Mất móng tay và móng chân: Biến chứng này không xảy ra ở tất cả các trường hợp, triệu chứng có thể xảy ra trong một vài tuần sau khi người bệnh bị nhiễm virus tay chân miệng.  Tuy nhiên, nhìn chung thì việc mất móng chân và móng tay chỉ là tạm thời, không gây nguy hiểm và không cần điều trị.

Bệnh tay chân miệng lây qua đường nào?

Phương pháp phòng và trị bệnh tay chân miệng 

Trong mùa dịch, người bệnh cần hạn chế để trẻ đi đến nơi đông người để phòng bệnh. Nếu nhận thấy các dấu hiệu của bệnh ở trẻ em, phụ huynh nên đưa trẻ đến cơ sở y tế để thăm khám và nhận được tư vấn cụ thể để tránh các biến chứng nguy hiểm xảy ra.

Cách điều trị bệnh tay chân miệng tại nhà

Virus cây bệnh tay chân miệng hoàn toàn có thể được kiểm soát tốt nếu như việc thăm khám và điều trị diễn ra sớm. Với những trẻ bị tay chân miệng thể nhẹ, sau khi đi khám, phụ huynh có thể chăm sóc và theo dõi bé tại nhà theo những nguyên tắc dau:

• Cách ly người bị bệnh với các thành viên khác trong nhà. Khi chăm sóc trẻ phụ huynh nên sử dụng khẩu trang và găng tay tế. Trước và sau khi tiếp xúc với trẻ, phụ huynh nên rửa tay sạch sẽ bằng xà phòng và nước sạch để tránh tình trạng nhiễm bệnh từ con sang mẹ và từ mẹ ngược lại con.
• Tắm và vệ sinh cơ thể nhẹ nhàng, tránh làm vỡ các vùng mụn nước để tránh nhiễm khuẩn lan rộng, mỗi ngày 2 lần bệnh nhân nên xúc miệng bằng nước muối loãng nếu như tình trạng đau miệng không quá nghiêm trọng.
• Hiện nay vẫn chưa có thuốc đặc trị và vắc-xin phòng ngừa tay chân miệng, người bệnh có thể uống paracetamol hoặc ibuprofen hạ sốt. Một số loại thuốc thường được kê đơn cụ thể như Efferalgan, Panadol,Tylenol và Advil, Nurofen.
• Cần lưu ý xử lý chất thải của trẻ sạch sẽ trong thời gian trẻ bị bệnh, khử khuẩn, giặt quần áo và chăn ga, gối đệm của trẻ thường xuyên hạn chế truyền nhiễm mầm bệnh. Các vật dụng như bát, đũa, thìa của bé cũng cần được rửa sạch bà xà phòng trước và sau khi bé dùng.

• Quần áo, tã lót hay khăn cá nhân của trẻ bệnh nên được ngâm trong dung dịch sát khuẩn cloramin B 2% hoặc luộc nước sôi trước khi giặt cùng với xà phòng.
• Hạn chế để trẻ ma sát, gãi ngứa làm vỡ các mục mụn nước. Tại các vị trí bị thương tổn ngoài da, bôi các dung dịch sát khuẩn để tránh bội nhiễm.
• Trong thời gian bệnh, phụ huynh nên cho trẻ uống nước càng nhiều càng tốt. Đối với trẻ bú mẹ, phụ huynh nên vắt sữa ra bình cho trẻ uống và rửa lại bình bằng nước sôi để diệt virus.
• Trong thời gian bị bệnh, bệnh nhân dễ biếng ăn. Chủ yếu ở trẻ nhỏ, thế nên phụ huynh cần cho trẻ ăn thức ăn lỏng và bổ sung các loại nước trai cây giàu vitamin C để tăng cường đề kháng.
• Sử dụng nước muối 0,9%, Kamistad để vệ sinh các vùng loét trên da trẻ, dung dịch nước muối 0,9% có thể sử dụng cho vùng miệng viêm loét.
• Người bệnh nên đưa trẻ đến bệnh viện để khám và xét nghiệm bệnh càng sớm càng tốt sẽ tránh được các biến chứng. Bằng cách chăm sóc kết hợp kiểm soát virus chuyên sâu, vệ sinh miệng họng, da để hỗ trợ điều trị bệnh tay chân miệng.

Cách phòng bệnh tay chân miệng 

Phòng hơn chữa bệnh là điều mà cộng đồng nên quan tâm hơn cả trong mùa dịch tay chân miệng bùng phát. Đahwc biệt đối với trẻ em – những đối tượng dễ nhiễm bệnh nhất. Hiện nay vẫn chưa có vắc-xin phòng bệnh tay chân miệng nên cha mẹ cần thực hiện các khuyến cáo của Bộ Y tế để phòng bệnh cho trẻ. Đây là biện pháp tốt nhất để bảo vệ trẻ khỏi mọi tình huống lây nhiễm. Cụ thể gồm:

• Thường xuyên rửa tay cho trẻ bằng xà phòng (ở cả người lớn và trẻ em), đặc biệt là khi chế biến thức ăn, cho trẻ ăn, khi có tiếp xúc thân mật với trẻ. Phụ huynh nên vệ sinh tay và chân cho trẻ thật kỹ sau khi bé đi vệ sinh, sau khi thay tã và sau khi làm vệ sinh cho trẻ.
• Tuân thủ nguyên tắc vệ sinh ăn uống, ăn chín, uống sôi, vệ sinh các vật dụng ăn uống bằng nước sôi và đảm bảo sử dụng nguồn nước sạch trong sinh hoạt hàng ngày. Phụ huynh không dùng miệng hoặc tay không mớm thức ăn cho trẻ. Tuyệt đối không cho trẻ ăn bốc, mút tay, ngậm mút đồ chơi hay sử dụng chung các dụng cụ ăn uống chưa được khử trùng.
• Vệ sinh nhà ở thường xuyên, lau sạch các bề mặt, dụng cụ mà người bệnh cũng như trẻ tiếp xúc hàng ngày bằng xà phòng hoặc các chất tẩy rửa thông thường. 
• Không cho trẻ tiếp xúc với người bệnh hoặc đối tượng nghi ngờ mắc bệnh, hạn chế đưa trẻ đến những khu vực đông người.
• Vệ sinh khu vực nhà vệ sinh sạch tuyệt đối sạch sẽ, chất thải cần phải thu gom và loại bỏ khỏi nhà vệ sinh thường xuyên, không để trữ lâu ngày.
• Nếu phụ huynh phát hiện trẻ có dấu hiệu nghi ngờ mắc bệnh, nên chủ động đưa trẻ đi khám hoặc thông báo ngay cho cơ quan y tế gần nhất để được chẩn đoán và hỗ trợ khắc phục sớm.

Chế độ dinh dưỡng khi bị tay chân miệng

Chăm sóc người bệnh tay chân miệng trong giai đoạn đầu quyết định hơn 70% khả năng phục hồi của bệnh nhân. Do đó, việc thiết lập chế độ dinh dưỡng là rất quan trọng, khi được bổ sung dinh dưỡng đầy đủ thì người bệnh sẽ có sức đề kháng tốt giúp cơ thể tự chống lại virus. Nhưng yêu cầu trong thực đơn dinh dưỡng thời gian này gồm:

• Chỉ nên ăn những loại thức ăn mềm, loãng, để nguội giúp người bệnh dễ nuốt và không bị đau miệng khi ăn.
• Tăng cường bổ sung protein và kẽm để tạo kháng nguyên, kháng thể. Trong đó ưu tiên các thực phẩm mềm như trứng, cá, thịt bò, sữa tươi, sữa chua, mật ong, dưa hấu,…
• Bổ sung thêm vitamin C bằng các loại rau xanh, đu đủ, cam, hoặc uống thêm nước dừa,…
• Tăng cường vitamin A đến từ cà rốt, ngô, bí ngô… để chống bội nhiễm khi các mụn nước và vết loét bị vỡ.
• Ở trẻ nhỏ, phụ huynh không nên ép trẻ ăn nếu trẻ không muốn ăn, thay vào đó có thể cho trẻ uống nhiều sữa hơn.
• Đối với những trẻ đang bú mẹ cần cho bú như bình thường, đồng thời tăng cường số lần bú lên vì sữa mẹ có nguồn miễn dịch tự nhiên rất dồi dào.

Bị bệnh tay chân miệng nên kiêng ăn gì?

Bên cạnh những nhóm thực phẩm được khuyến khích bổ sung cho trẻ kể trên, người bệnh cần loại bỏ một số thực phẩm có thể khiến bạn bị khó tiêu, gây viêm loét nghiêm trọng hơn. Các thực phẩm này gồm có:

• Những loại thức ăn cứng, nóng vì sẽ gây tổn thương thực tiếp đến các vết loét, khiến vùng loét đau đớn, khó ăn.
• Không nên ăn thực phẩm cay, mặn hoặc có nhiều gia vị, tránh việc ăn nếp hoặc bánh mì sẽ khó nhai nuốt.
• Đới với trẻ em, phụ huynh nên chọn những loại muỗng, thìa có cạnh sắc để đút cho trẻ, cẩn thận không chạm vào các vết loét ở đầu lưỡi sẽ khiến trẻ bị đau đớn và bỏ ăn.

Bệnh tay chân miệng là căn bệnh truyền nhiễm có độ lây lan cao. Do đó, việc phòng bệnh là nguyên tắc đầu tiên mà phụ huynh cần lưu ý để có thể chủ động bảo vệ sức khỏe của bản thân và con trẻ. Trong trường hợp phụ huynh nhận thấy trẻ có bất kỳ dấu hiệu nghi ngờ bệnh tay chân miệng, cha mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện để làm xét nghiệm và tư vấn phương pháp điều trị để tránh làm lây lan căn bệnh nguy hiểm này đến gia đình, người thân và cộng đồng.

Thông tin trong bài viết chỉ mang tính tham khảo. Chúng tôi không đưa ra chẩn đoán, lời khuyên, chỉ định phương pháp điều trị thay cho bác sĩ chuyên khoa hoặc chuyên viên y tế.