Sơn thù du

Sơn thù du là quả chín phơi hoặc sấy khô của cây Sơn thù – Cornus officinalis. Đây là vị thuốc quý, có tác dụng cố tinh, bổ dương, trợ ngũ tạng và phá trưng kết. Chính vì vậy sơn thù du thường được dùng trong bài thuốc và món ăn chữa chứng thận hư yếu, tiểu tiện vàng, đau mỏi lưng gối, xuất tinh sớm,…

• Tên gọi khác: Thù nhục, Sơn thù, Táo bì, Nhục táo, Trần du nhục, Chi thực, Thục toan táo, Sơn thù nhục.
• Tên dược: Fructus corni
• Tên thực vật: Cornus officinalis
• Họ: Sơn thù (danh pháp khoa học: Cornaceae)

Mô tả dược liệu sơn thù du

1. Đặc điểm cây sơn thù du

Sơn thù du là loại cây sống lâu năm, chiều cao trên dưới 3m và thường mọc thành những bụi nhỏ. Cây có vỏ ngoài màu nâu nhạt, nứt nẻ, cành nhỏ và không có lông.

Lá mọc đối xứng, lá trơn, phiến có hình trứng hoặc hình bầu dục, đáy tròn, đầu hơi nhọn, rộng 3 – 4.5cm, dài 5 – 7cm, mép lá nguyên. Mỗi lá gồm có 5 – 7 đôi gân phụ, mặt trên được phủ một ít lông, mặt dưới không có lông.

Hoa mọc ở kẽ lá, thường mọc thành tán, có màu vàng và kích thước nhỏ. Quả hạch, màu đỏ tươi, bề mặt nhẵn, hình trái xoan, đường kính khoảng 7mm. Bên trong chứa hạch có hình trứng. Sơn thù du ra hoa vào tháng 5 – 6 và sai quả vào tháng 8 – 10.

2. Bộ phận dùng

Quả chín của cây được sử dụng để làm thuốc. Chỉ chọn những loại quả có thịt dày, màu hồng. Quả màu nhạt và thịt mỏng thường có chất lượng kém hơn.

3. Phân bố

Sơn thù là nguyên sản ở Trung Quốc. Hiện nay loại thực vật chủ yếu mọc ở tỉnh Triết Giang, Sơn Đông, Thiểm Tây, Tứ Xuyên, Hà Nam, An Huy,…

4. Thu hái – sơ chế

Thu hái khi quả chín (chuyển sang màu đỏ) – thường là vào cuối mùa thu đầu mùa đông. Sau khi thu hoạch quả về, đem nhúng qua nước sôi trong vài phút rồi bỏ hạt và dùng thịt phơi khô.

Hoặc có thể bào chế sơn thù du theo những phương pháp sau:

• Ngâm với rượu, lấy thịt, bỏ hạt và đem thịt sấy khô với lửa nhỏ để dùng dần.
• Tẩm sơn thù nhục với rượu, cứ 1kg thịt quả thì dùng 60ml rượu. Đem bỏ vào bình, đậy kín và đem cách thủy cho đến khi thịt quả hút hết rượu. Cuối cùng lấy ra và đem phơi khô là dùng được.

5. Bảo quản

Nơi khô ráo và tránh ẩm.

6. Thành phần hóa học

Sơn thù du có chứa tannin, glucoside, axit malic, axit gallic, axit tartric, axit ursolic, morroniside, cornuside, secologanin, vitamin A, isoterchebin, phytochemistry, cornus-tannin, valine, histidine, serine, threonine,…

Vị thuốc sơn thù du

1. Tính vị

Vị chua, sáp, tính ấm.

2. Quy kinh

Quy vào kinh Can và Thận.

3. Sơn thù du có tác dụng gì?

– Công dụng của sơn thù du theo Đông Y:

• Công dụng: Bí tinh, tráng nguyên khí, ôn can, liễm tinh, chỉ hãn, chỉ huyết, cố tinh khí, sáp tinh khí, bổ can thận, trợ thủy tạng, phá trưng kết, noãn yêu tất.
• Chủ trị: Lưng đau gối mỏi, di tinh, can hư, chóng mặt, liệt dương, ù tai, hàn nhiệt, kinh nguyệt ra nhiều, hư nhiệt khiến mồ hôi ra nhiều.

– Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Tác dụng chống đông máu: Dịch chiết từ sơn thù nhục có tác dụng ức chế ngưng tập tiểu cầu.
• Tác dụng kháng khuẩn: Nước sắc sơn thù có tác dụng ức chế trực khuẩn lỵ, thương hàn và tụ cầu vàng.
• Thực nghiệm trên súc vật nhận thấy dược liệu có tác dụng hạ đường huyết nhẹ, hạ huyết áp và lợi tiểu.

4. Cách dùng – liều lượng

Sơn thù du thường được dùng ở dạng sắc là chủ yếu. Liều dùng 6 – 12g, có thể dùng đến 30g/ ngày trong trường hợp cần thiết.

Bài thuốc điều trị bệnh từ vị thuốc sơn thù du

1. Bài thuốc chữa chứng ù tai và thận hư

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử, sơn thù nhục, hoàng bá, cam cúc hoa, thạch xương bồ và địa hoàng mỗi vị 6g.
• Thực hiện: Đem ngâm rượu hoặc sắng uống hằng ngày. Dùng bài thuốc liên tục trong vòng 15 ngày rồi nghỉ 10 ngày và sử dụng lại. Thực hiện từ 3 – 5 liệu trình để nhận thấy cải thiện rõ rệt.

2. Bài thuốc chữa chứng đau xương óc

• Chuẩn bị: Cam cúc hoa, mạch môn, thục địa hoàng, sữa mẹ, ngưu tất, nhân sâm, sa uyển tật lê và sơn thù du mỗi vị 4g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, ngày dùng 1 thang. Sử dụng liên tục trong vòng 20 ngày.

3. Bài thuốc trị chứng kinh nguyệt không đều, mộng tinh, di tinh, lưng đau gối mỏi, miệng lưỡi lở loét, đau đầu, chóng mặt, trẻ con gầy yếu, chậm phát triển

• Chuẩn bị: Phục linh, trạch tả và mẫu đơn bì mỗi vị 120g, hoài sơn và sơn thù du mỗi vị 180g, thục địa 320g.
• Thực hiện: Để thục địa riêng, đem các vị còn lại sấy khô, tán bột mịn. Sau đó giã thục địa cho mềm, trộn đều với thuốc bột và thêm mật ong vào làm thành viên to bằng hạt ngô. Mỗi lần dùng 10 – 15 viên, ngày dùng 2 lần, nên dùng trước khi ăn cơm khoảng 15 phút.

4. Bài thuốc trị chứng suy nhược cơ thể và thần kinh do thận hư (biểu hiện: ù tai, điếc tai, tiểu nhiều lần, váng đầu, liệt dương, di tinh)

• Chuẩn bị: Xạ hương 0.1g, sơn thù nhục, đương quy và bổ cốt chỉ mỗi vị 10g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật làm thành viên hoàn, dùng uống cùng với nước muối nhạt.

5. Bài thuốc trị chứng suy nhược sau khi mắc bệnh và trẻ nhỏ ra mồ hôi

• Bài thuốc 1: Sơn thù 6 – 10g, phù tiểu mạch 6 – 15g và sinh mẫu lệ 10 – 15g (đem sắc trước). Ngày sắc một thang, dùng đến khi khỏi bệnh.
• Bài thuốc 2: Sinh long cốt, sinh bạch thược và sinh mẫu lệ mỗi vị 12g, cam thảo 3g, đảng sâm và sơn thù mỗi vị 30g. Đem các vị sắc uống hằng ngày.

6. Bài thuốc trị chứng kinh nguyệt ra nhiều do tiểu cầu giảm hoặc do cơ thể suy yếu

• Bài thuốc 1: Bạch thược và đương quy mỗi vị 12g, thục địa và sơn thù nhục mỗi vị 12g. Đem các vị sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.
• Bài thuốc 2: Nhân sâm 4 – 8g và sơn thù du 30g. Đem sắc uống đều đặn mỗi ngày.

7. Bài thuốc trị chứng tăng cholesterol máu

• Chuẩn bị: Phục linh, trạch tả và đơn bì mỗi vị 8g, thục địa 20g, sơn thù và hoài sơn mỗi vị 10g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

8. Bài thuốc trị chân tay yếu không có sức, lưng đau và hạ tiêu bị phong lạnh

• Chuẩn bị: Quế tâm 1.2g, ngưu tất và sơn thù nhục mỗi vị 40g.
• Thực hiện: Đem các vị tán bột mịn, mỗi lần dùng 8g uống với rượu ấm. Nên dùng bài thuốc này trước bữa ăn.

9. Bài thuốc trị chứng hồi hộp do tâm hư

• Chuẩn bị: Toan táo nhân (sao) 20g, mẫu lệ sinh 16g, long nhãn nhục 40g, sơn thù nhục (bỏ hạt) 20g, một dược và nhũ hương mỗi vị 4g, long cốt sinh 16g, bá tử nhân (sao) 16g.
• Thực hiện: Dùng các vị sắc lấy nước uống.

10. Bài thuốc trị chứng khát nhưng không muốn uống, khí hụt, tiểu tiện nhiều (trên 10 lần/ ngày)

• Chuẩn bị: Nhục thung dung (cắt nhỏ, tẩm rượu và sấy khô), ngũ vị tử (sao), hoài sơn và sơn thù du.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó trộn với rượu làm thành viên to bằng hạt ngô đồng. Khi đói, dùng 30 viên uống với nước.

11. Bài thuốc trị chứng lưng đau gối mỏi do thận hư

• Chuẩn bị: Địa hoàng, sơn thù du, sơn dược, bạch giao và đõ trọng, các vị bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Đem sắc uống hoặc tán bột làm hoàn.

12. Bài thuốc giúp ích tinh, cường yêu, tăng tủy và ích dương đạo

• Chuẩn bị: Thỏ ty tử, nhục thung dung, mạch môn, sa uyển tật lê, sơn thù du, ba kích, lộc nhung, sinh địa, ngưu tất, câu kỷ tử, bạch giao và xa tiền tử, các vị bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Đem dược liệu tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật ong làm thành viên to bằng hạt nhãn. Mỗi lần dùng 20 viên uống với nước.

13. Bài thuốc trị chứng tiểu són, tiểu gắt và tiểu nhiều ở người cao tuổi

• Chuẩn bị: Ích trí nhân, mẫu lệ, sơn thù nhục, ngũ vị tử và nhân sâm các vị bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Đem tán bột mịn làm viên hoặc sắc uống dùng hằng ngày.

14. Bài thuốc trị chứng đổ mồ hôi trộm

• Chuẩn bị: Sinh mẫu lệ 15g, câu kỷ tử và phù tiểu mạch mỗi vị 12g, sơn thù du 10g.
• Thực hiện: Đem mẫu lệ sắc trước 10 – 15 phút sau đó cho các dược liệu khác vào sắc lấy nước uống.

15. Gà ác hầm địa hoàng và sơn thù du giúp cố tinh, bổ thận, hỗ trợ điều trị chứng tiểu tiện vàng, xuất tinh sớm

• Chuẩn bị: Thục địa, sơn thù du mỗi vị 20g, gà ác 1 con, tri mẫu, phục linh và hoàng bá mỗi vị 10g.
• Thực hiện: Đem làm sạch gà ác, bỏ nội tạng rồi cho vào nồi. Bỏ các vị thuốc vào túi vải sau đó cho vào nồi, đổ nước vào hầm đến khi thịt gà chín nhừ rồi nêm nếm gia vị là ăn được. Mỗi ngày nên ăn 2 lần cùng với cơm, ăn liên tục trong vòng 7 ngày sẽ cải thiện được tình trạng xuất tinh sớm.

Lưu ý và Thận trọng khi dùng vị thuốc sơn thù du

• Thận trọng khi dùng cho các trường hợp tiểu ít và tiểu tiện khó.
• Người có bệnh thấp nhiệt và hỏa thịnh không nên dùng sơn thù.
• Sơn thù nhục sợ phòng kỷ, phòng phong và cát cánh.
• Sử dụng phối hợp với liễu thực cho kết quả tốt.

Sơn thù du là vị thuốc quý hiếm. Tuy nhiên để đạt được kết quả tối ưu khi sử dụng món ăn và bài thuốc từ dược liệu này, bạn nên tiến hành thăm khám để xác định tình trạng bệnh lý và được thầy thuốc chỉ định bài thuốc thích hợp.