Tục đoạn

Tục đoạn mặc dù là một loại cây mọc hoang nhưng nhờ có thành phần hoạt chất đa dạng nên được sử dụng làm vị thuốc. Vị thuốc này xuất hiện phổ biến trong các bài thuốc bổ can ích thận, chữa đau nhức xương khớp, động thai…

• Tên gọi khác: Rễ kế, đầu vù, sâm nam…
• Tên dược: Radix Dipsaci.
• Tên khoa học: Dipsacus japonicus Miq.
• Họ: Tục đoạn (Dipsacaceae).

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Tục đoạn là loại cây thân thảo có thể cao tới khoảng 1,5 – 2m. Thân cây có 6 cạnh và trên cạnh sẽ có 1 hàng gai thưa. Gai quặp trở xuống và càng lên trên càng mau dần.

Lá không có cuống, mọc đối nhau, bẹ lá ôm lấy cành hay thân. Lá còn non sẽ có răng cưa nhỏ, phần phiến lá nhỏ, đầu nhọn, thuôn dài. Gân lá cách và trên đường gân của mặt dưới lá có 1 hàng gai nhỏ cứng nhưng càng lên đầu lá sẽ càng mềm dần. Lá khi già sẽ có phiến xẻ sâu, răng cưa mau hơn lá non, phần phiến lá xẻ cách từ 3 đến 9 thùy. Gân lá già cũng có gai nhỏ như là nguyên nhưng cũng có nhiều là nguyên.

Cụm hoa có thể hình trứng hoặc hình cầu, cành mang hoa thường dài khoảng 10 – 20cm, gồm 6 cạnh có lông cứng. Hoa màu trắng, lá bắc dài khoảng từ 1 – 2cm. Quả bế màu xám trắng còn lá đài sót lại, có 4 cạnh, dài khoảng 5 – 6mm.

2. Bộ phận dùng

Củ của cây tục đoạn chính là bộ phận được sử dụng làm vị thuốc.

3. Phân bố

Cây được cho là có nguồn gốc từ Trung Quốc. Ở nước ta, tại một số tỉnh miền núi phía Bắc, cây tục đoạn mọc hoang tương đối nhiều. Nhất là ở các tỉnh Lào Cai, Hà Giang, Sơn La…

4. Thu hái và sơ chế

Củ tục đoạn thường được thu hái vào mùa đông, khoảng thời điểm tháng 11 – 12. Tiến hành đào về rửa sạch đất cát rồi cắt bỏ rễ con và phần trên cổ rễ. Sau đó đem phơi trong bóng râm hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp.

Ngoài ra, có thể sơ chế dược liệu theo 2 cách phổ biến sau đây:

• Tục đoạn chế rượu: Cứ 10kg củ tục đoạn thì sử dụng 1 lít rượu. Đầu tiên đem tục đoạn đi rửa sạch, thái lát sau đó phun đều rượu vào và ủ trong 30 – 60 phút. Sau đó cho dược liệu lên chảo đảo đều ở lửa riu đến khi có màu hơi đen.
• Diêm tục đoạn: Với 10kg tục đoạn cần dùng 0,2kg muối. Hòa muối vào khoảng nửa lít nước và phun vào dược liệu rồi ủ 30 – 60 phút. Sau đó đem ra sao ở nhiệt độ vừa phải cho đến khi khô.

5. Bảo quản

Dược liệu đã qua sơ chế khô cần bỏ vào túi kín và để nơi khô mát, phòng ẩm mốc, sâu mọt.

6. Thành phần hóa học

Phân tích ghi nhận dược liệu tục đoạn có chứa một số thành phần bao gồm:

• Tinh dầu
• Tannin
• Saponin
• 0x-sitosterol
• Daucosterol
• Sucrose.

Vị thuốc cây tục đoạn

1. Tính vị

Tục đoạn có vị đắng cay và tính hơi ôn.

2. Quy kinh

Được quy vào 2 kinh Thận và Can.

3. Tác dụng dược lý

• Tác dụng: Thông huyết mạch, bổ gan ích thận, nối liền gân cốt, giảm đau, cầm máu.
• Chủ trị: Can thận hư, chân yếu, lưng đau, bong gân, gãy xương, dọa sẩy thai, chữa băng lậu đới hạ, giúp an thai, chỉ huyết.

4. Cách dùng – liều lượng

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng mà có thể dùng dược liệu theo nhiều cách khác nhau. Trường hợp làm vị thuốc trừ phong thì có thể dùng sống nhưng nếu dùng làm vị thuốc cầm máu thì cần phải sao lên. Liều lượng được khuyến cáo dùng tục đoạn mỗi ngày là từ 12 – 20g.

Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu tục đoạn

Vị thuốc tục đoạn được ứng dụng lâm sàng trong một số bài thuốc thông dụng dưới đây:

1. Bào thuốc trị chứng động thai

• Chuẩn bị: 80g tục đoạn (tẩm rượu) cùng với 80g đỗ trọng (tẩm nước gừng cho đứt tơ) và lượng thịt đại táo vừa đủ.
• Thực hiện: Hai vị thuốc trên đem trộn đều rồi tán thành bột mịn và trộn vào thịt đại táo. Sau đó tiến hành vo viên bằng hạt ngô. Mỗi ngày uống 30 viên cùng với nước cơm.

2. Bài thuốc trị can thận đều suy nhược

• Chuẩn bị: 12g tục đoạn, 12g ý dĩ nhân, 12g ngũ gia bì, 12g phòng phong, 12g ngưu tất, 12g bạch truật, 12g tỳ giải, 20g thục địa cùng 8g khương hoạt.
• Thực hiện: Trộn đều các vị thuốc trên rồi nghiền thành bột mịn rồi làm viên hoàn. Mỗi lần lấy uống khoảng 12g, chiêu với rượu ấm hay nước muối loãng. Tần suất dùng 2 – 3 lần/ngày. Dùng khi bị phong thấp đau buốt các khớp xương và chân tay, sống lưng và thắt lưng đau dữ dội.

3. Bài thuốc chữa đau nhức tứ chi do phong thấp

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 20g ngưu tất, 20g phòng phong, 20g tỳ giải cùng 20g chế xuyên ô.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên trộn lại với nhau rồi tán thành bột mịn. Sau đó luyện với mật để làm hoàn. Mỗi lần dùng 8g chiêu với nước sôi ấm để uống, tần suất 2 lần mỗi ngày.

4. Bài thuốc giúp bồi bổ can thận, trị mỏi gân cốt ở người già

• Chuẩn bị: 10g tục đoạn, 10g đỗ trọng, 10g tang ký sinh, 10g ngưu tất, 5g đương quy, 5g câu kỷ tử cùng 5g hà thủ ô.
• Thực hiện: Cho hết các vị thuốc trên vào ấm, thêm nửa thăng nước. Sắc lấy nước đặc, bỏ bã uống mỗi ngày 1 thang.

5. Bài thuốc chữa gãy xương không liền

• Chuẩn bị: 12g tục đoạn, 12g đương quy, 12g cốt toái bổ, 12g hồng hoa, 8g mộc hương, 12g nhũ hương sao, 12g một dược sao, 12g thổ miết trùng, 12g tự nhiên đồng, 12g huyết kiệt.
• Thực hiện: Các vị thuốc đem trộn đều rồi nghiền thành bột mịn. Mỗi lần lấy uống 12g chiêu cùng nước sôi ấm. Tần suất 2 – 3 lần mỗi ngày. Có thể kết hợp dùng thuốc bột này nhài với giấm hay rượu thành dạng hồ nhão rồi đặp trực tiếp vào chỗ đau.

6. Bài thuốc chữa băng lậu đới hạ ở phụ nữ

• Chuẩn bị: 12g tục đoạn, 12g long cốt, 12g đương quy, 12g hoàng kỳ, 12g địa du, 12g xích thạch chi, 16g thục địa, 6g ngải diệp cùng 6g xuyên khung.
• Thực hiện: Trộn đều các vị thuốc trên rồi nghiền thành bột mịn và làm viên hoàn. Mỗi lần uống 8g chiêu với nước sôi ấm. Ngày dùng 2 lần.

7. Bài thuốc chữa băng huyết

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 20g sơn thù, 20g a giao, 8g bạch phục linh, 8g bạch truật, 8g bạch thược, 4g cam thảo, 8g bào khương thán, 8g hoàng kỳ, 8g đương quy, 8g nhân sâm, 4g nhục quế, 8g thục địa, 8g thăng ma cùng 8g xuyên khung.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho hết vào trong ấm, thêm 1 thăng nước. Sắc trên lửa nhỏ 20 phút, bỏ bã, chia nước thuốc thành nhiều lần uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

8. Bài thuốc chữa tắc sữa, ít sữa sau sinh

• Chuẩn bị: 15g tục đoạn, 5g đương quy, 6g xuyên sơn giáp (rang cháy), 9g thiên hoa phấn, 5g xuyên khung cùng 6g ma hoàng.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho hết vào ấm sắc lấy nước rồi lọc bỏ bã, uống mỗi ngày 1 thang.

9. Bài thuốc chữa vết thương sưng tấy

• Chuẩn bị: Các vị thuốc tục đoạn, ngưu tất, cốt toái bổ, một dược, nhũ hương, đỗ trọng, tam thất, xuyên khung, đương quy, mỗi vị từ 3 – 5g.
• Thực hiện: Đem sắc lấy nước đặc, lọc bỏ bã, uống ngày 1 thang.

10. Bài thuốc ngăn ngừa sẩy thai ở trường hợp hay sinh non

• Chuẩn bị: 4g tục đoạn, 4g đương quy, 4g đảng sâm, 4g hoàng kỳ, 3g xuyên khung, 4g hoàng cầm, 8g bạch truật, 3g thục địa, 3g bạch thược, 2g chích cam thảo, 2g sa nhân cùng 1 nắm gạo nếp.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem sắc cùng với nhiều lần nước để lấy nước đặc. Tiếp đến cho gạo nếp vào nấu cùng thành cháo. Ăn trong ngày khi còn ấm nóng. Cần duy trì liên tục từ 3 – 5 ngày.

11. Bài thuốc trị kinh nguyệt quá nhiều hay kinh có màu nhạt

• Chuẩn bị: 10g tục đoạn, 10g đương quy, 12g thục địa, 3g xuyên khung cùng 3g ngải diệp.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho vào ấm sắc lấy nước đặc, loại bỏ phần bã, chia làm nhiều lần uống, ngày dùng chỉ 1 thang.

12. Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng lãnh cảm ở phụ nữ

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 20g đỗ trọng, 20g ba kích, 30g đậu đen, 20g nhục thung dung cufdng 50g đuôi lợn.
• Thực hiện: Các nguyên liệu trên cho vào nồi hầm nhừ. Mỗi ngày chỉ ăn 1 lần khi còn ấm nóng, duy trì liên tục trong 1 tuần liền.

13. Các bài thuốc chữa phong thấp ở người cao tuổi

• Bài thuốc 1: Cần có 20g tục đoạn, 12g xương bồ, 16g thổ phục linh, 12g tang chi, 16g rễ bưởi bung, 12g rễ cỏ xước, 12g cam thảo, 10g quế chi. Các vị thuốc sắc cùng 1 thăng nước, loại bã đi lấy 350ml thuốc. Chia đều thành 2 lần uống, ngày 1 thang. Dùng khi thời tiết thay đổi khiến các khớp đau nhức, người bệnh trằn trọc, ít ngủ.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị 16g tục đoạn, 12g cà gai leo, 10g phòng phong, 16g kinh giới, 12g xuyên khung, 12g tế tân, 16g huyết đằng, 10g quế chi, 16g bưởi bung, 12g cẩu tích, 12g chích thảo. Sắc lấy nước đặc chia làm 2 – 3 lần uống, ngày dùng 1 thang. Dùng khi chân tay lạnh, khớp gối đau mỏi kèm biểu hiện cứng khớp, đi đứng chậm, cơ thể suy nhược.
• Bài thuốc 3: Cần 12g tục đoạn, 12g hà thủ ô chế, 12g rễ cúc tần, 16g thổ phục linh, 20g cỏ xước, 20g xấu hổ, 16g độc hoạt, 16g đơn hoa, 10g quế chi, 10g thiên niên kiện. Các vị thuốc sắc nước uống 1 thang mỗi ngày, dùng tương tự như bài thuốc 2.
• Bài thuốc 4: Chuẩn bị 16g tục đoạn, 16g hoài sơn, 12g cẩu tích, 12g liên nhục, 16g ngũ gia bì, 12g hà thủ ô chế, 16g hy thiêm, 16g độc hoạt, 12g đơn hoa, 16g kinh giới, 10g phòng phong. Đem các vị thuốc đi sắc 3 lần để lấy nước đặc, loại bỏ bã, chia làm 3 lần uống, ngày 1 thang. Dùng khi đau khớp chạy từ khớp này sang khớp khác, có dấu hiệu sốt, đau tức ngực, khó thở đi kèm.
• Bài thuốc 5: Cần có 12g tục đoạn, 20g thổ phục linh, 12g lá lốt, 16g rễ bưởi bung, 16g rễ cỏ xước, 16g ngải diệp, 12g hà thủ ô chế, 12g chích thảo, 12g rễ cúc tần, 10g quế chi, 12g cà gai leo, 10g thiên niên kiện. Sắc lấy nước đặc, bỏ bã, uống mỗi ngày 1 thang khi thuốc còn ấm. Dùng khi đau vai cổ lan xuống 1 bên cánh tay, đầu khó cử động kèm cảm giác tê bì.

14. Bài thuốc chữa đau thần kinh vai gáy do nhiễm lạnh

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 16g kinh giới, 10g quế chi, 10g thiên niên kiện, 20g ngải diệp, 16g hà thủ ô chế, 6g tế tân.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho hết vào nồi, sắc nhiều lần lấy nước đặc. Bỏ phần bã đi rồi chia làm 3 lần uống, dùng ngày 1 thang.

15. Các bài thuốc chữa đau dây thần kinh liên sườn 

• Bài thuốc dành cho thể can uất kết: Cần chuẩn bị 20g tục đoạn, 12g kinh giới, 10g chỉ xác, 20g tô mộc, 6g hồng hoa, 12g ngân hoa, 12g xương bồ, 20g rau má. Các vị thuốc này đem sắc 3 lần để lấy nước đặc. Bỏ bã chia đều thành 3 lần uống, ngày dùng 1 thang.
• Bài thuốc dành cho thể phong hàn thấp: Chuẩn bị 30g tục đoạn, 20g đỗ trọng, 30g đương quy, 24g xương bồ, 15g thiên niên kiện, 15g quế chi, 30g cam thảo, 30g hắc táo nhân, 30g viễn chí, 30g bạch linh, 30g thương truật, 30g phòng sâm, 30g đan sâm, 30g xuyên khung, 30g ngũ gia bì cùng 3 lít rượu trắng. Các vị thuốc này đem thái nhỏ rồi bỏ vào trong bình sành rồi đổ rượu vào ngâm trong 12 ngày. Mỗi ngày lấy uống khoảng 50 – 60ml, chia đều làm 2 lần vào trước bữa ăn.

16. Bài thuốc chữa viêm tai giữa mãn tính

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 16g cây cứt lợn, 10g ngân hoa, 20g thổ phục linh, 12g liên kiều, 12g sài hồ, 10g xuyên khung 16g bưởi bung, 16g kinh giới, 16g nam hoàng bá, 16g bạch chỉ nam, 12g trần bì, 12g hương phụ, 10g cam thảo.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho hết vào ấm, đổ thêm 1 thăng nước. Sắc trên lửa nhỏ thu lấy 300ml thuốc, bỏ bã chia đều làm 3 lần uống. Dùng 1 thang mỗi ngày.

17. Bài thuốc chữa đau nhức răng

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 16g xương bồ, 20g đinh lăng, 16g bồ công anh, 20g thổ linh, 16g kim ngân, 16g hạ khô thảo.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem cho vào ấm, sắc trên lửa nhỏ cùng nửa thăng nước. Thu lấy 200ml thuốc, lọc bỏ bã chia làm 2 lần uống, dùng 1 thang/ngày.

18. Bài thuốc trị chuột rút

• Bài thuốc 1: Cần 20g tục đoạn, 16g mẫu lệ chế, 20g thổ phục linh, 10g phòng phong, 10g ngải diệp, 16g sâm bố chính, 16g đương quy, 16g cát căn, 12g hoàng kỳ, 12g xương bồ, 12g bạch truật, 16g hoài nhân, 16g liên nhục, 10g trần bì, 10g cam thảo. Các vị thuốc đem sắc uống với liều 2 ngày 1 thang, mỗi ngày uống 2 lần vào sau bữa ăn.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị 16g tục đoạn, 16g thủ ô chế, 12g hoàng kỳ, 16g bạch biển đậu, 20g phòng phong, 16g đương quy, 12g râu ngô, 16g cát căn, 16g câu đằng, 16g hắc táo nhân, 16g thảo quyết minh sao vàng, 16g mẫu lệ chi, 12g sơn tra, 14g cam thảo, 16g hạt sen, 16g bạch truật. Cách thực hiện tương tự như bài thuốc 1.

19. Bài thuốc phục cốt đại bổ thang

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 20g bạch chỉ, 30g thiên niên kiện, 20g đông trùng hạ thảo, 20g xuyên khung, 30g phòng phong, 20g ngưu tất, 20g ngũ gia bì, 30g hoàng kỳ, 20g mộc qua, 20g khương hoạt, 30g đương quy, 30g phục linh, 30g cốt toái bổ, 20g cam thảo, 30g cẩu tích,  30g đảng sâm, 40g sinh địa hoàng, 20g hồng hoa, 20g uy linh tiên, 30g tang ký sinh, 30g kê huyết đằng, 20g độc hoạt, 20g tần giao, 30g đỗ trọng, 30g bạch thược, 30g quyết minh tử, 20g diên hồ sách, 20g bạch truật, 30g dạ giao đằng cùng 5 lít rượu trắng.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho vào bình sành rồi đổ ngập rượu lên ngâm. Sau khoảng 30 ngày là có thể đem ra dùng. Mỗi lần dùng 20 – 30ml vào sau bữa ăn, tần suất 2 – 3 lần/ngày. Có thể pha rượu với mật ong hay đường phèn để uống cho đỡ đắng. Hoặc có thể cho vào bát chưng cách thủy 15 phút để bay hơi rượu rồi uống với những người không dùng được rượu.

20. Bài thuốc hỗ trợ điều trị ung thư vú

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 30g hải tảo, 20g côn bố, 20g đương quy, 20g bạch hoa xà thiệt thảo, 15g hương phụ, 20g bán chi liên, 15g bạch thược, 10g sài hồ, 20g bạch linh, 6g toàn yết cùng 4g ngô công.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem đi sắc lấy nước đặc, bỏ bã rồi uống mỗi ngày 1 thàng. Có thể chia làm nhiều lần uống.

21. Bài thuốc trừ ho tiêu đờm

• Chuẩn bị: 20g tục đoạn, 12g cát cánh, 12g trần bì, 16g lá xương sông, 16g lá lốt, 12g bách hộ, 10g xa tiền, 10g bán hạ, 10g thiên niên kiện, 8g sinh khương, 10g tế tân, 20g tang diệp, 12g cam thảo cùng 6g quế nhục.
• Thực hiện: Các vị thuốc này cho hết vào ấm, sắc lấy nước đặc, bỏ bã chia đều làm 3 lần uống. Dùng mỗi ngày chỉ 1 thang.

22. Bài thuốc chữa khí hư bạch đới

• Chuẩn bị: 10g tục đoạn, 10g sơn thù nhục, 12g xà sàng tử, 10g hoàng bá, 8g ngũ vị tử, 10g xa tiền tử, 12g phục linh, 10g hương phụ chế, 8g bồ cốt chí. TRường hợp khí hư ra đỏ thì gia thêm 10g a giao cùng 10g bạch giao.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem cho hết vào ấm, đổ thêm khoảng nửa thăng nước. Sắc đến khi còn 200ml, lọc bỏ phần bã, chia thuốc làm 2 lần uống, ngày dùng 1 thang.

23. Bài thuốc chữa sỏi đường niệu (trường hợp sỏi cystin)

• Chuẩn bị: 15g tục đoạn, 8g thạch vĩ, 12g xa tiền tử, 12g hoạt thạch, 8g cù mạch, 4g cam thảo, 8g đông quỳ tử, 30g kim tiền thảo, 10g xuyên sơn giáp, 10g kê nội kim, 10g đỗ trọng, 15g vương bất lưu hành, 15g tang ký sinh, 15g hồ đào nhục.
• Thực hiện: Các vị thuốc này đem sắc lấy nước đặc, lọc bỏ phần bã uống ngày 1 thang. Duy trì liên tục trong 20 ngày.

24. Bài thuốc chữa chứng liệt dương

• Chuẩn bị: 30g tục đoạn, 30g ích trí nhân, 30g đỗ trọng, 30g ngũ vị tử, 30g ngưu tất, 30g ba kích, 30g sơn dược, 30g phục linh, 30g xà sàng tử, 30g sơn thù, 30g viễn chí, 30g thỏ ty tử.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên đem trộn đều rồi nghiền thành bột mịn và luyện với mật để làm hoàn. Mỗi lần uống khoảng 12 – 16g chiêu cùng rượu ấm, cần dùng khi bụng đói.

25. Bài thuốc chữa viêm đa thần kinh nhiễm khuẩn

• Chuẩn bị: 15g tục đoạn, 15g ngưu tất, 30g thương truật, 20g hoàng bá, 25g kê huyết đằng, 25g bán lam căn, 25g kim ngân hoa, 50g bồ công anh, 15g đại thanh diệp, 15g liên kiều, 20g hoạt thạch, 20g thạch hộc cùng 10g cam thảo.
• Thực hiện: Các vị thuốc trên cho vào ấm, thêm 1 thăng nước. Sắc lấy nước đặc, bỏ phần bã, chia uống làm nhiều lần, ngày 1 thang.

Lưu ý khi dùng dược liệu tục đoạn

Những người có chứng âm hư hỏa thịnh tuyệt đối không sử dụng tục đoạn cho bất cứ mục đích nào.

Những thông tin về dược liệu tục đoạn mà bài viết đã thống kê chỉ mang tính tham khảo. Nếu có ý định dùng dược liệu, hãy tham vấn bác sĩ để nhận khuyến cáo với từng trường hợp cụ thể. Dùng dược liệu sai cách rất dễ phát sinh các vấn đề rủi ro ngoại ý.

Có thể bạn quan tâm:

• Cây Thông Đất – Tác dụng chữa bệnh và các bài thuốc quý
• Xạ hương – Các công dụng quý và lưu ý đặc biệt khi dùng